�ran'�n Kovid-19 kararlar�n� ulusal g�venli�i belirliyor
Kriz y�netimindeki ba�ar�s�zl���n Kovid-19 s�recinde de g�r�lmesi, devleti salg�n�n kontrol� hususunda �aresiz b�rakt�. S�recin ba��ndan beri dikkat edilen ulusal g�venli�e ili�kin kayg�lar, t�m kararlarda birinci �ncelik olarak g�r�n�yor.
Yeni tip koronavirüs (Kovid-19) krizinin geldi�i noktada, meselenin sa�l�k boyutunun yan� s�ra onunla ba�lant�l� ekonomik, toplumsal ve siyasal konular da tart���l�yor. Bütün insanl���n gündemini i�gal eden salg�n hakk�nda do�ru bilgiye ula�mak ise oldukça zor. �ktidarlar�n �effafl�k, bas�n özgürlü�ü ve genel olarak demokratik de�erlere ba�l�l���, bilgiye ula�ma imkânlar�n� do�rudan etkilemekte. Kovid-19’un görüldü�ü ilk kom�u ülkelerden �ran’da gelinen son durum ve sürecin nereye gitti�i merak ediliyor. Muhalif medyan�n neredeyse hiç var olmad���, d��a kapal� bu kom�uda do�ru bilgiye ula�mak zor; sürecin nereye varaca��n� kestirmek de çok güç.
“Resmi veriler” ve “gerçek veriler”
Kovid-19’un görüldü�ü neredeyse tüm ülkelerde, virüs �üpheli vaka veya pozitif ç�kan testlerle ilk kez duyuruldu. �ran’da ise iki ki�inin ölümü üzerine Dünya Sa�l�k Örgütü (DSÖ) bilgilendirildi ve mesele d��ar�ya duyuruldu. �lk vakan�n görüldü�ü ve yetkililerin virüsün üssü olarak nitelendirdi�i Kum kenti, tüm iç ve d�� uyar�lara ra�men karantinaya al�nmak bir yana, kapsaml� bir �ekilde kontrol alt�na dahi al�nmad�. Böylelikle k�sa süre içinde salg�n tüm ülkeye yay�lmakla kalmad�, bölge ülkelerinde de virüs görülmeye ba�land�. Sürecin ba��ndan itibaren �effaf bir �ekilde yönetilmemesi, günümüze kadar devam ederek devletin bilgi kayna�� olarak güvenilirli�ini ciddi anlamda zedeledi. �ran’da “resmi veriler” kavram�n�n yan�na bir de “gerçek veriler” ibaresinin eklenmesi çok sürmedi. Sonuç itibar�yla, devlet ve halk aras�nda uzun y�llard�r zaten var olan güvensizlik, bu süreçte had safhaya ula�t� ve al�nan tedbirlerin �ran halk� taraf�ndan desteklenmedi�i aç�k bir �ekilde görüldü.
Bugün gelinen noktadaysa �ran Sa�l�k Bakanl��� taraf�ndan aç�klanan resmi rakamlar, yetkililer nezdinde de gerçek veri olarak kabul görmüyor. Her gün düzenli olarak aç�klanan bu verilerin amac�n�n, halk� bilgilendirmekten ziyade, hem ülke içinde hem de d��ar�ya yönelik propaganda yapmak oldu�u anla��l�yor. Örne�in 18 Nisan’da Türkiye’deki toplam vaka say�s�n�n �ran’da aç�klanan “resmi vaka” say�s�ndan fazla olmas�, �ran bas�n�nda propagandatif bir üslupla geni�çe ele al�nd�. Oysa �ran’da en üst düzey yetkili ve kurumlardan gelen aç�klamalar, ciddi miktarda Kovid-19 hastas�n�n teste tabi tutulamad���ndan, Sa�l�k Bakanl���’n�n verilerine dahil olmad���n� gösteriyordu. Dolay�s�yla �ran’da Kovid-19 hastalar�n�n gerçek say�lar�n�n söylenenden çok daha fazla oldu�u, art�k ac� bir gerçek olarak önümüzde duruyor.
�ran i� yasas�n�n 41. maddesine göre asgari ücret zamm� en az enflasyon oran�nda olmal�yken yüzde 21 oran�nda zam yap�lmas�, genel memnuniyetsizli�in de ciddi oranda artmas�na sebep olmu� görünüyor. Ekonomik sebeplerden do�acak olas� bir halk ayaklanmas�n�n önüne geçmek isteyen yönetimin, Kovid-19 krizinde att��� ürkek ad�mlar�n insani facialara yol açmas� da ciddi bir endi�e konusu.
Vaka say�s�n�n test say�s�yla do�rudan ba�lant�l� olmas� ve pandeminin kontrolü için test say�s�n�n ço�alt�lmas�n�n bir zaruret oldu�u hususu dikkatlerden kaçmamal�. Bu ba�lamda �ran’da yap�lan test say�s�n�n incelenmesi, Türkiye’ye kar�� yürütülen propagandan�n asl�n� ortaya ç�karmak ad�na da önem ta��yor. Türkiye’de günlük test say�s�nda 40 binin üstüne ç�k�ld��� ve toplam test say�s�n�n 600 bin civar�nda oldu�u zaman, �ran’da yap�lan toplam test say�s�n�n 300 bin civar�nda oldu�u ifade edilmi�ti. Durum böyleyken, özellikle �ran hükümetine ve Devrim Muhaf�zlar� Ordusu’na yak�nl�klar�yla bilinen medya gruplar�n�n Türkiye’deki salg�n yönetimine kar�� kulland�klar� üslup dikkat çekici olmu�tur. Ayr�ca, sa�l�kla ilgili haberlerde dahi Ankara’n�n Suriye politikas�n� ele�tiren içeriklerin yer almas�, �ran’�n Türkiye’ye bak���yla ilgili birçok soru i�aretini de beraberinde getirmi� oldu.
Bürokrasinin i�levsizli�i ve bitmeyen yolsuzluklar
�ran’�n idari sistemini anlamak için Türkiye’nin 90’l� y�llar�n� hat�rlamak yard�mc� olabilir. Ça��n ihtiyaçlar�n� kar��lamak konusunda bir altyap� ve anlay���n olmamas�, ülkede ba� edilemez zorluklar�n kronikle�mesine yol açm�� görünüyor. Bu geri kalm��l�k ise �ran’� Kovid-19 krizinde özellikle sa�l�k sistemi ve sosyal yard�m konular�nda ciddi anlamda s�k�nt�ya sokuyor. Örne�in �ran yönetiminin uzun tart��malar sonunda Kovid-19’la mücadele yard�m� olarak 23 milyon haneye bir sefere mahsus olarak tahsis etti�i 1 milyon tümenlik (yakla��k 420 ₺) kredinin devletten ç�k�p halk�n cebine girmesi bile ba�l� ba��na bir sorun haline geldi.
Bunlar�n yan� s�ra hasta kabul, reçete ve ilaç da��t�m� veya hasta bilgilerinin bütünle�ik dijital ortam yerine eski düzen ve kâ��t üzerinden yürütülmesi endi�e veriyor. Bu durum, kaç�n�lmaz olarak �effafl�k ilkesinin ortadan kalkmas�na ve denetim mekanizmas�n�n i�leyemez hale gelmesine sebep oluyor. Bu konunun geçti�imiz günlerde Kovid-19 hastal���n�n tedavisinde kullan�lan ilaçlar�n ithalat ve da��t�m�nda s�k�nt�ya sebep oldu�u alenen görüldü. �ran meclisinin sa�l�k komisyonu üyelerinden biri, Kovid-19 hastalar�nda kullanmak üzere ithal edilen 20 bin “Favipiravir” adl� ilac�n sadece 15 bininin bakanl��a teslim edildi�ini, 5 binininse kayboldu�unu if�a etmi�ti. Geçti�imiz günlerde �ran Say��tay Ba�kan� Adil Azer de serbest piyasada devletin belirledi�i dolar kuru (4 bin 200 tümen) üzerinden baz� ithalatç�lara ve döviz bürolar�na geçen y�l tahsis edilen 31 milyar dolar�n 4,8 milyar dolar�yla ithalat yap�lmad���n�n tespit edildi�ini aç�klam��t�.
Bütün bunlar bu zor günlerde devlet ile halk aras�nda her zamankinden daha çok ihtiyaç duyulan güven, epey sars�lm�� görünüyor. 2020’ye zor ba�layan �ran’da, Kovid-19 krizi, yeni bir me�ruiyet krizini de körükledi.
Kovid-19 salg�n�n�n nereye evrilece�i, bütün insanl�k gibi �ranl�lar�n da merak etti�i bir konu. Siyasi muhalefetin pratik olarak var olamad��� ve devlet ajanslar�n�n d���nda alternatif medyan�n çal��mad��� �ran’da bu soruya net cevap bulmak zor. Ancak s�n�rl� olsa da çal��ma f�rsat� bulan baz� merkezler, salg�n�n ülkede 400 gün kadar etkin olaca��n� ifade edebildiler.
Kovid-19 �ran ekonomisini daha da zorlayacak
�ran ekonomisi, petrole ba��ml�l���, dü�ük performansl� devlet kapitalizmi ve özel sektörün neredeyse olmad��� ortamda tarihinin en a��r yapt�r�mlar�na maruz kalarak iflas�n e�i�ine gelmi� durumda. 2020 y�l� bütçesinin incelenmesi ise bu iddian�n kan�t� niteli�inde ele al�nabilir. Kovid-19 krizi nedeniyle geciken ve h�zl� bir �ekilde mecliste onaylanan bütçe tasar�s�n�n kaynaklar�, önümüzdeki sürecin �ran taraf�ndan ne kadar endi�e verici oldu�unu gösteriyor. Günlük bir milyon varil petrolün 50 dolar taban fiyat�yla ihraç edilece�ini öngörerek yola ç�kan �ran, bugünkü �artlarda ortalama 300 bin varil petrolü 15 dolar�n alt�nda zar zor satabiliyor. Petrol harici ticaret konusunda da durum pek farkl� de�il. Zira �ran’�n en büyük ticaret orta�� olan ve petrol d��� ihracat�n�n yüzde 23’ünü te�kil eden Çin’le al��veri�e salg�n nedeniyle aylard�r ara verilmi� durumda. Ayr�ca geçti�imiz y�l kay�tlara geçen yüzde 40’�n üzerindeki enflasyon ve ulusal para biriminin de�er kayb� da do�rudan vatanda��n sofras�na yans�m�� durumda.
Asgari ücretinin 1 milyon 835 bin tümen (745₺) olarak belirlenmesinin tart��malar� hâlâ devam ediyor. �ran i� yasas�n�n 41. maddesine göre asgari ücret zamm� en az enflasyon oran�nda olmal�yken yüzde 21 oran�nda zam yap�lmas�, genel memnuniyetsizli�in de ciddi oranda artmas�na sebep olmu� görünüyor. Ekonomik sebeplerden do�acak olas� bir halk ayaklanmas�n�n önüne geçmek isteyen yönetimin, Kovid-19 krizinde att��� ürkek ad�mlar�n insani facialara yol açmas� da ciddi bir endi�e konusu.
Meseleyi hastanede çözemeyen Tahran, hayat pahal�l��� yüzünden patlak vermesine kesin gözüyle bak�lan halk ayaklanmalar�n�n olabildi�ince ertelenmesine odaklanm�� durumda. Bu nedenle �ran, virüsten çok bu hassasiyetleri azaltmaya ve �imdilik günü kurtarmaya çal���yor; salg�nla ilgili tüm kararlar� bu esaslar� göz önünde bulundurarak al�yor. Ancak �artlar�n giderek zorla�mas� durumunda, yönetimin halk� tahrik edecek bir hata yapmas�, i�leri ray�ndan ç�karabilir ve bu durum krizden krize gerileyen �ran devletini y�k�c� bir sorunla yüzle�mek zorunda b�rakabilir.
�lerleyen süreçte �ran’� ne bekliyor?
Kovid-19 salg�n�n�n nereye evrilece�i, bütün insanl�k gibi �ranl�lar�n da merak etti�i bir konu. Siyasi muhalefetin pratik olarak var olamad��� ve devlet ajanslar�n�n d���nda alternatif medyan�n çal��mad��� �ran’da bu soruya net cevap bulmak zor. Ancak s�n�rl� olsa da çal��ma f�rsat� bulan baz� merkezler, salg�n�n ülkede 400 gün kadar etkin olaca��n� ifade edebildiler.
�ran Meclisine ba�l� bir ara�t�rma merkezinin çal��mas�na göre, Ekim sonunda yeni bir Kovid-19 dalgas�n�n olabilece�i tahmin ediliyor. Bahsi geçen ara�t�rmaya göre, devletin salg�na hiçbir �ekilde müdahale etmemesi durumunda, 60 milyon ki�inin Kovid-19 virüsüne yakalanaca�� öngörülüyor. Bu minvalde, izolasyon meselesinin önemine dikkat çekiliyor. Al�nacak tedbirlerle orant�l� olarak öne sürülen tahminler �u �ekilde: Ülkede yüzde 10 izolasyon uygulan�rsa 2 milyon 400 bin vaka ve 30 bin 700 ölüm; yüzde 25 izolasyon durumunda 1 milyon 600 bin vaka, 13 bin 450 ölüm; yüzde 32 izolasyonla 951 bin vaka, 8 bin 630 ölüm; yüzde 40 izolasyon uygulanmas� durumundaysa 811 bin vaka ve 6 bin 300 ölüm olacak.
�ran yönetiminin (�ehirler aras� seyahat k�s�tlamalar�n� kald�rmas� gibi) daha önceden al�nan önlemleri hafifletmesi, hükümetin ileride ne yapaca�� konusunda baz� kafa kar���kl�klar�na yol açabilir; fakat bu durumun arkas�ndaki gerçek asl�nda gayet net. Maddi kaynaklar�n ambargolar nedeniyle iyice erimesi ve d��ar�daki inziva, �ran’� gerekli kaynaklar� bulma konusunda umutsuzlu�a sürükledi. Ayr�ca kriz yönetimindeki ba�ar�s�zl���n Kovid-19 sürecinde de aç�k bir �ekilde görülmesi, devleti salg�n�n kontrol edilmesi hususunda çaresiz b�rakt�. Bu durumda, sürecin ba��ndan beri dikkat edilen ulusal güvenli�e ili�kin kayg�lar, tüm kararlarda birinci öncelik olarak gündeme gelmi� görünüyor. A��rl�kl� olarak ekonomik gerekçelerle birkaç ay arayla gerçekle�en geni� kat�l�ml� halk ayaklanmalar�yla sars�lan �ran yönetimi, Kovid-19 salg�n�n�n da eklenmesiyle olu�an iktisadi bask�n�n nelere sebep olabilece�ini gayet iyi biliyor; ülke nüfusunun büyük ço�unlu�una tekabül eden ve temel ihtiyaçlar�n�n temininde zorlanan halk�n gazab�ndan ciddi derecede endi�e duyuyor. Meseleyi hastanede çözemeyen Tahran, hayat pahal�l��� yüzünden patlak vermesine kesin gözüyle bak�lan halk ayaklanmalar�n�n olabildi�ince ertelenmesine odaklanm�� durumda. Bu nedenle �ran, virüsten çok bu hassasiyetleri azaltmaya ve �imdilik günü kurtarmaya çal���yor; salg�nla ilgili tüm kararlar� bu esaslar� göz önünde bulundurarak al�yor. Ancak �artlar�n giderek zorla�mas� durumunda, yönetimin halk� tahrik edecek bir hata yapmas�, i�leri ray�ndan ç�karabilir ve bu durum krizden krize gerileyen �ran devletini y�k�c� bir sorunla yüzle�mek zorunda b�rakabilir.
[Taha Kermani �ran’da ba�lad��� ileti�im e�itimini Türkiye’de gazetecilik bölümünde tamamlam��t�r ve �ran hakk�ndaki serbest gazetecilik faaliyetlerine Türkiye’de devam etmektedir]
“Görü�” ba�l���yla yay�mlanan makalelerdeki fikirler yazar�na aittir ve Anadolu Ajans�’n�n editöryel politikas�n� yans�tmayabilir
YAZARLAR
Prof.Dr.Abdullah KAHRAMAN
Covid-19 A��s� �zerinden Medeniyet ve Uygarl�k Fark� Devam�...
FOTO GALER�
Time Alem � 2015 Yasal uyar� : Sitemizdeki t�m yaz�, resim ve haberlerin her hakk� sakl�d�r. �zinsiz ve kaynak g�sterilmeden kullan�lmas� kesinlikle yasakt�r.