Basra K�rfezi'nin zengin �lkesi Kuveyt'te yeni d�nem
Kuveyt Emiri Sabah el-Ahmed el-Cabir es-Sabah, petrol zengini �lkesini Orta Do�u�daki rekabet ve kan davalar�ndan kaynaklanan kaostan uzak tutmay� ba�ard�; kom�u �lkelerin ya�ad��� sars�nt�lardan Kuveyt�i korumakta muvaffak oldu.
Yakla��k 4,2 milyonluk nüfusuyla Kuveyt Arap yar�madas�n�n kuzeydo�usunda, Basra körfezinde yer alan Kuveyt, 102 milyar varil ham petrol rezerviyle dünya petrol rezervlerinin yüzde 6’s�ndan fazlas�na sahip bir ülke. Bilinen en büyük 6. petrol rezervine sahip olan Kuveyt, co�rafi olarak küçük ancak ekonomik olarak büyük bir ülke. Ki�i ba��na dü�en yakla��k 72 bin 872 dolar milli gelirle Kuveyt zengin ülkeler s�ralamas�nda be�inci s�rada yer al�yor.
Kuveyt Emiri Sabah el-Ahmed el-Cabir es-Sabah 91 ya��nda öldü. 1963-2003 y�llar� aras�nda 40 y�l d��i�leri bakanl��� yapan es-Sabah, 2006 y�l�ndan bugüne kadar da Kuveyt emiri olarak iktidardayd�. Emir co�rafi aç�dan küçük ama petrol zengini ülkesini Orta Do�u’daki rekabet ve kan davalar�ndan kaynaklanan kaostan uzak tutmay� ba�ard�; iç ve d�� politika aç�s�ndan kom�u ülkelerin ya�ad��� sars�nt�lardan Kuveyt’i korumakta muvaffak oldu.
Petrolsüz bir Kuveyt dü�ünülemez; zira Kuveyt için petrol gayrisafi yurtiçi has�las�n�n yar�s�ndan fazlas�, ihracat gelirlerinin yüzde 92’si ve devlet gelirinin yüzde 90’� demek. Fakat Kuveyt petrolden elde etti�i gelirlerini kamu harcamalar�na sarf etti�inden, üretime dayal� bir ekonomik yap� kuramad�; özel sektörü ekonomik faaliyetlere dahil etme politikalar�nda da beklenen ba�ar�y� sa�layamad�.
Kuveyt’in yak�n tarihi
18. yüzy�ldan beri Al-Sabah hanedan� taraf�ndan yönetilen Kuveyt’in tarihi Sasaniler dönemine kadar uzan�r. 633 y�l�nda ashâb-� kirâmdan Halid bin Velid Sasani kuvvetlerini bu bölgede bozguna u�ratm��t�r. On alt�nc� yüzy�lda, co�rafi ke�ifler sonras�nda Uzakdo�u ticaretinin artmas�yla, Basra körfezi ba�lam�nda Kuveyt’in de önemi artt�. Bu s�rada Portekizliler Bahreyn’de oldu�u gibi Kuveyt’e de gelip bir üs kurdular. Osmanl� Devleti 1545 y�l�ndan itibaren Basra’y� tam olarak kontrolü alt�na al�nca, Kuveyt’in de içinde oldu�u co�rafi alan Basra Beylerbeyli�i’ne dahil oldu. On yedinci yüzy�l sonlar�nda Utûb kabilesinin �eyhleri Kuveyt’in yerel idarecisi oldular. On sekizinci yüzy�lda Utûb kabilesinin es-Sabah kolu Osmanl� nezdinde itibar kazand�. Ayn� yüzy�l�n sonlar�ndan itibaren Kuveyt kaymakaml�k makam�na atananlar es-Sabah �eyhleri aras�ndan seçilir oldu.
Kuveyt devleti “Kuveyt halici” olarak adland�r�lan Körfez’de yer al�r. Halicin kar��s�nda bulunan iki adan�n kuzeydeki daha büyük olan�n�n ad� Bûbiyân, güneydekinin ad� ise Feyleke’dir. Ayr�ca Kuveyt ana karas� ile Bûbiyân aras�nda dört küçük ada daha vard�r. Kuveyt �ehri Feyleke adas�na yak�n olan burunda 17. yüzy�l�n ilk yar�s�nda kurulmu�tur. A��r tonajl� gemilerin demirlemesine imkân tan�yan bu do�al liman, zamanla Basra nehir liman�n�n önemini azaltm��t�r. Böylece Kuveyt, Arap yar�madas�n�n kuzeydo�u bölgesini hinterland� yaparak buran�n en büyük liman� ve antreposu olmu�tur. Böylelikle ekonomik kapasitesine ba�l� olarak jeo-stratejik ve jeo-politik önem kazanm��t�r. Öte yandan, 1776-1779 y�llar� aras�nda Basra’n�n �ran taraf�ndan i�gal edilmesi, �ngiltere’nin ba��n� çekti�i Uzakdo�u deniz ticaret gemilerinin daha güvenli liman aramalar�na neden oldu. Bu sayede Kuveyt liman�n�n ticaret potansiyeli artt��� gibi, bu durum �ehrin sosyal ve ekonomik geli�mesini de sa�lad�.
1869 y�l�nda Mithat Pa�a Ba�dat valisi olunca, Kuveyt’in Osmanl� Devleti’ne ba�l�l��� kuvvetlendi. Kuveyt Kaymakam� �eyh Abdullah es-Sabah ve karde�i Mübarek es-Sabah karadan ve denizden Mithat Pa�a’n�n Necid seferine destek vererek Osmanl� Devleti’ne ba�l�l�klar�n� en yüksek düzeyde gösterdiler. Fakat 1897 y�l�nda kaymakam olan Mübarek es-Sabah �ngiltere ile yak�nla�ma siyaseti gütmeye ba�lad�. Nitekim �ngilizlerin Hindistan sömürge valisi Lord Curzon 23 Ocak 1899’da Mübarek ile gizli bir anla�ma yapt�. Bu anla�maya göre, Mübarek �ngiltere’nin onay� olmadan ba�ka bir devletin temsilcisi ile görü�meyecekti. Söz konusu anla�man�n �ngiltere’yi yükümlü k�lan taraf� �ifahi bir seviyede kal�rken, Mübarek’i yükümlü k�lan taraf� �ngiltere’nin Kuveyt’te arazi kiralamas�na imkân veren k�sm�yla yaz�l� olarak kayda geçmi�ti.
�ngiltere Hindistan sömürgesine ula�an yollar üzerinde önemli bir mevki te�kil eden Kuveyt’le münasebet kurma yönünde uzun zamand�r güttü�ü amac� bu mukavele ile sa�lad�. Bu tarihten sonra Osmanl� Devleti Kuveyt üzerindeki hükümranl�k haklar�n�n takipçisi oldu. 1901 y�l�nda �ngiltere’nin �stanbul büyükelçisi gizli anla�may� aç�klayarak Kuveyt üzerinde elde ettikleri durumu koruma politikalar�n� sürdürdü. 11 Eylül 1901’de iki devlet Kuveyt’teki statükonun korunmas� hususunda uzla�t�. Buna göre, Osmanl� Devleti Kuveyt’e asker sevkiyat� yapmayacak, �ngiltere ise Kuveyt’i i�gal ya da himaye etmeyecekti.
�ngilizler bu meyanda zengin petrol kaynaklar�n� ara�t�rmaya ba�lad�lar. Osmanl� Devleti’nin Ba�dat Demiryolu’nu Kuveyt’e kadar uzatmas�na engel olmak için çe�itli faaliyetlere giri�tiler. II. Abdülhamid Han 31 Mart vakas�yla (1909) tahttan indirilince, �ngilizler Kuveyt üzerindeki politikalar�n� sürdürme konusunda daha rahat davran�r oldular. �ttihatç�lar iç ve d�� sorunlar�n çözümü konusunda Londra’n�n deste�ini alabilmek gayesiyle �ngiltere’nin Körfez’deki menfaatlerini büyük ölçüde tan�d�lar. Bab�ali Bask�n� ile tekrar iktidara gelen �ttihatç�lar, eski sadrazamlardan Hakk� Pa�a’y� Körfez konusundaki sorunlar� çözmek amac�yla özel bir misyon ile Londra’ya gönderdiler. Nitekim 29 Temmuz 1913’te Hakk� Pa�a ile Sir Edward Grey Londra’da imzalanan anla�ma ile Osmanl� Devleti’nin Kuveyt sorununu çözdüler. Buna göre, Kuveyt Osmanl� Devleti’ne ba�l� bir kaza merkezi olarak kald�; fakat idari özerklik kazand�. Kuveyt kazas� Basra eyaletine de�il de do�rudan merkezi idareye ba�l� oldu�u için, kaymakam� da Osmanl� padi�ah� taraf�ndan atanacakt�.
Ba��ms�zl�k sürecinde Kuveyt
Birinci Dünya Sava�� ç�k�nca, Hakk� Pa�a’n�n Londra’da imzalad��� anla�malar onaylanmad���ndan uygulanamad�. �ngiltere 22 Kas�m 1914’te Basra’y� i�gal edince Kuveyt’i himayesine ald���n� ilan etti; fakat Kuveyt idaresi bunu tan�mad�. Özellikle, Aral�k 1916’da Kuveyt �eyhi olan Salim Mübarek es-Sabah �ngiltere ile daha önce yap�lan anla�malar� tan�mad��� ilan etti. 27 �ubat 1921’de Salim vefat edince yerine geçen Ahmed el-Cabir es-Sabah ise �ngiltere ile ili�kilerini düzeltmeye öncelik verdi ve vefat etti�i 1950 y�l�na kadar Kuveyt’in idaresini deruhte etti. Onun zaman�nda, 1934 y�l�nda �ngiliz ve ABD sermayesiyle kurulan Kuwait Oil Company (Kuveyt Petrol �irketi) Kuveyt’i zenginle�tirirken iktidar�n� da kuvvetlendirdi. Bununla birlikte, Kuveyt �ngiltere’nin yan� s�ra ABD’ye de ba��ml� hale geldi. Ahmet el-Cabir es-Sabah’�n ard�ndan gelen �eyh Abdullah es-Salim es-Sabah zaman�nda Kuveyt, 19 Haziran 1961’de ba��ms�zl���n� ilan etti. Bundan sonra “Kuveyt �eyhi” yerine “Kuveyt Emiri” unvan� kullan�lmaya ba�lad�. �ngiliz askerleri 1971 y�l�na kadar Kuveyt’te kald�. Irak ise Basra eyaletinin co�rafi bir parças� olarak gördü�ü Kuveyt’in ba��ms�zl���n� 1963 Ekim’ine kadar tan�mad�.
�ran-Irak Sava�� (1980-1988) s�ras�nda Kuveyt ile Irak aras�ndaki gergin ili�kiler müttefikli�e evrildi. Irak petrollerinin Kuveyt limanlar�ndan dünya piyasalar�na arz edilmesinin yan�nda, Al Sabah ailesinin maddi deste�i de Saddam’a akt�. Ancak sava� bittikten sonra Saddam Kuveyt ile ili�kilerini gerginle�tirdi; Irak’�n Kuveyt üzerindeki eski iddialar�yla birlikte yeni suçlamalarda da bulundu. �ran-Irak Sava�� s�ras�nda Kuveyt limanlar�ndan sat�lan petrol gelirlerinin bir k�sm�n� vermemekle suçlad��� Kuveyt’i 2 A�ustos 1990’da i�gal etti. Böylece BM’nin 678 say�l� karar� ile ABD ve �ngiliz kuvvetleri etraf�nda olu�an müttefiklerin operasyonu gündeme geldi. 28 �ubat 1991’de Irak kuvvetleri Kuveyt’ten ç�kar�ld�. Kuveyt emiri tekrar taht�na oturdu.
Arap Bahar�’nda Kuveyt
Aral�k 2010’da Tunus’ta ba�lay�p di�er Arap ülkelerine yay�lan, despotik yönetimler aleyhindeki protestolar Kuveyt’e ula�t���nda, ülkenin rejimi ve iktidardaki ailenin gücü de test edildi. Bu protestolar�n ortas�nda vatans�z Araplar vard�; 2011’in ba�lar�nda vatanda�l�k, i�, sa�l�k, e�itim ve di�er temel haklar� ön planda tutan küçük protestolar düzenlediler. Kuveyt vatanda�lar�yla e�itlik isteklerinin yan�nda vatanda�l�k talepleri de vard�. Kuveytli protestocular ve muhalefet milletvekilleri, Emir’in hükümet ve meclis üzerindeki kontrolünü ortadan kald�rmak ve Bat�l� tarzda bir monar�ik yap�ya kavu�mak arzusundayd�lar. Muhalifler iktidar�n hesap vermez tutumunun yan�nda yolsuzluklardan da �ikayetçiydi. Emir ailesinin me�ruiyetine kar�� ç�k�lmamakla birlikte, ülkede tam bir parlamenter sistem etraf�nda �ekillenen yeni bir düzen kurulmas�n� ve yeni bir anayasa yap�lmas�n� yüksek sesle talep ediyorlard�.
Bu temel talepleri dile getiren on binlerce Kuveytli sosyal medya arac�l���yla örgütlenip sokaklara ç�karak seslerini ulusal ve uluslararas� kamuoyuna duyurmaya ba�lad�lar. Bunun sonucunda olaylar� kontrol edemeyen ba�bakan 2011 y�l� sonunda istifa etmek zorunda kald�. Ba�ta a�iret kökenli �slamc�lar olmak üzere Kuveyt’teki di�er gruplar, k�sa sürede artan protesto hareketlerine kat�ld�lar. 2012’nin sonlar�nda, seçim kanununu de�i�tiren emir kararnamesine kar�� geli�en tepkiler, halk� yeniden sokaklara döktü. Sünni liderler, a�iret ileri gelenleri ve baz� liberallerden olu�an bir muhalefet koalisyonu, kendi ç�karlar�na ayk�r� gördükleri yeni meclis reformuna kar�� ç�kt�lar; 2012 ve 2013’teki yasama seçimlerini de büyük ölçüde boykot ettiler.
Kuveyt hükümetinin hayat pahal�l���n� kontrol etmek için 50 y�ld�r uygulayageldi�i temel ihtiyaç maddelerine yönelik sübvansiyonlar, küresel ekonomik krizin etkisiyle birtak�m kesintilere u�rad�. 2015 y�l�nda dünya piyasalar�nda petrolün de�er kaybetmesiyle Kuveyt bütçesi ilk kez aç�k verdi. Bu olumsuz geli�meleri Meclis çal��malar�yla kontrol alt�na almak isteyen muhalefet mensuplar� ve ba��ms�zlar, Kas�m 2016 parlamento seçimine aktif olarak kat�ld�lar ve sandalyelerin neredeyse yar�s�n� kazand�lar. Di�er taraftan 2016 seçimini iktidar� destekleyen gruplara kar�� kazanan muhalefet bloklar�, seçim sonras�nda ayn� ba�ar�y� gösterip aralar�nda uyum sa�layamad�lar. Ülkenin sorunlar�n� ortak ak�l ile çözmek ve bu do�rultuda bir program ortaya koymak yerine, her bir güç oda�� kendi ç�karlar�n� ön planda tutunca hiziple�me meydana geldi.
Emir 2006 y�l�nda tahta geldikten sonra, 14 senelik süre zarf�nda meclisi birçok kez feshetti; hükümet kabinesinde neredeyse her sene de�i�iklik yapt�. Genellikle ekonomik durgunluk ve halk�n taleplerine cevap vermek, bu siyasetinin gerekçesi olarak sunuldu. Son tahlilde, Emir es-Sabah toplumsal talepleri dikkate alarak uygulad��� tutarl� siyaset ve reformlar sayesinde, di�er Arap ülkelerinin birço�unda kaosa neden olaylar� ba�ar�yla kontrol alt�na ald�.
Emir es-Sabah muhalefetin meclisteki temsil imkanlar�n� bir süreç dahilinde geni�letmi� ve toplumsal, ekonomik ve siyasal sorunlar�n çözümü konusunda meclise ve hükümete de sorumluluk vermi�ti. Kabine de�i�ikliklerinde muhalefetin tercih etti�i isimlere de görev veren emir, Kuveytli kimli�ini sa�lamla�t�rm��t�. Emirin olaylar� kontrol alt�na almas� ancak böyle bir anlay�� çerçevesinde mümkün olmu�tu. Di�er Körfez ülkelerine k�yasla Kuveyt son yüzy�lda bölgede ortaya ç�kan karga�a dönemlerine ra�men siyasal istikrar�n� korumay� ba�ard�. Buna etki eden faktörlerden biri meclis organ�d�r. Kuveyt Meclisi, bugün Bat� demokrasileriyle k�yas kabul etmese de modern fonksiyonlara sahip, üyelerinin seçimle geldi�i bir yap�ya sahiptir. Körfez’deki Bahreyn, Birle�ik Arap Emirlikleri (BAE) ve Suudi Arabistan gibi kom�ular�nda olmayan bu mecliste siyasi partilere benzeyen bloklar ve ba��ms�z üyeler, kamunun taleplerini güçlü bir �ekilde tart��ma tecrübesine sahiptirler.
Kuveyt’in dengeli ve ba��ms�z politika aray��lar�
Kuveyt emiri, kom�usu di�er ülkelerden farkl� olarak, ulusal menfaatlerini korumak için ABD ile �ran aras�ndaki sorunlarda oldu�u gibi, Katar ile BAE, Bahreyn ile Suudi Arabistan aras�ndaki sorunlarda da kendine has denge politikalar� izliyordu. Suudi Arabistan, BAE ve Bahreyn’in 2014 y�l�nda devreye soktuklar� Katar’� d��lama politikalar�na Kuveyt kat�lmad�. Kuveyt Katar’a kar�� pozisyon almak yerine, Körfez ülkeleri aras�nda ç�kan bu sorunda tarafs�z kalman�n ötesinde, iki taraf aras�nda arabuluculuk yapt�.
Bölgenin dini, siyasi ve kabilevî dinamiklerini iyi bilen Emir es-Sabah 85 ya��nda olmas�na ra�men uzun müzakereler yapt�. Bir ba�kentten di�er ba�kente uçtu ve sonunda iki taraf� k�smen de olsa yat��t�rd�. 2017’de BAE, Bahreyn ve Suudi Arabistan yanlar�na M�s�r’� da alarak Katar ile ba�lar�n� tamamen kestiklerinde, es-Sabah önceki tecrübesine k�yasla çok daha az ba�ar�l� olsa da, yine arabuluculuk yapt�.
Yeni Kuveyt emiri
Kuveyt Emiri Sabah el-Ahmed el-Cabir es-Sabah 91 ya��nda öldü. 1963-2003 y�llar� aras�nda 40 y�l d��i�leri bakanl��� yapan es-Sabah, 2006 y�l�ndan bugüne kadar da Kuveyt emiri olarak iktidardayd�. Emir co�rafi aç�dan küçük ama petrol zengini ülkesini Orta Do�u’daki rekabet ve kan davalar�ndan kaynaklanan kaostan uzak tutmay� ba�ard�; iç ve d�� politika aç�s�ndan kom�u ülkelerin ya�ad��� sars�nt�lardan Kuveyt’i korumakta muvaffak oldu.
83 ya��ndaki karde�i Veliaht Prens �eyh Nevvaf el-Ahmed es-Sabah Kuveyt’in yeni emiri olarak göreve ba�lad�. Yeni emirin politikalar� henüz belli olmasa da, Kuveyt’in bulundu�u çalkant�l� Körfez sahas�nda arabuluculuk yapmaya devam etmesi, bir taraftan Suudi Arabistan ve BAE ile, di�er taraftan da Arap devletlerinin d��lad��� �ran ve Katar aras�nda ustaca izlenen siyasetleri devam ettirmesi kuvvetle muhtemeldir.
Merhum Emir es-Sabah, bu ba��ms�z, büyük güçlerle uyumlu ancak BAE ve Suudi Arabistan’�n uydusu olmayan d�� politikan�n mimar�yd�. Kuveyt’in Irak i�gali sonras�nda h�zla yaralar�n� sar�p ba��ms�zl�k kimli�ini güçlendirmesi, b�rakt��� k�ymetli bir miras olarak de�erlendirilebilir. Nevvaf el-Ahmed es-Sabah zengin ülkesinin vatanda�lar�n� her bak�mdan geli�tirebilecek, sosyal ve ekonomik sorunlar�n� çözebilecek imkân ve tecrübelere sahiptir.
[Prof. Dr. Süleyman K�z�ltoprak Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi ö�retim üyesidir]
YAZARLAR
Prof.Dr.Abdullah KAHRAMAN
Covid-19 A��s� �zerinden Medeniyet ve Uygarl�k Fark� Devam�...
FOTO GALER�
Time Alem � 2015 Yasal uyar� : Sitemizdeki t�m yaz�, resim ve haberlerin her hakk� sakl�d�r. �zinsiz ve kaynak g�sterilmeden kullan�lmas� kesinlikle yasakt�r.