Afrika frank zincirinden kurtuluyor
14 Afrika �lkesi taraf�ndan kullan�lan ve beynelmilel ge�erlili�i bulunmayan Afrika Frank�'n�n her ge�en g�n arkas� g�r�lemeyen bir ��kmaza s�r�klenmesi, ilgili �lkeleri kal�c� tedbir almaya sevketti.
15 Ocak 2020 tarihi itibar�yla Bat� Afrika ve Orta Afrika’daki baz� ülkeler (1939’da al�nan kararla 25 Aral�k 1945’te ilk defa bas�l�p tedavüle giren) 74 y�ld�r kullanmak zorunda b�rak�ld�klar�, k�saca “Afrika Frank�” olarak bilinen FCFA isimli para biriminden kurtuluyorlar. FCFA halen Portekiz’in eski sömürgesi Gine Bissau ile Fransa’n�n 14 eski sömürgesinden müte�ekkil 15 ülkenin para birimi. Afrika’n�n toplam nüfusunun yüzde 13’üne denk gelen 155 milyon ki�i bu para birimiyle al��veri� yap�yor. Bu k�saltma ba�lang�çta “Afrika Frans�z Sömürgeleri Frank�” (Franc des Colonies Françaises d’Afrique) iken 1960’da k�tan�n bat�s�nda ya�ayanlar için Afrika Finans Toplulu�u Frank� (Franc de la Communauté financiére africaine), orta bölgesindekiler için ise Afrika Finans ��birli�i Frank� (Franc de la cooperation financiére africaine) ismini ald�. O dönem henüz ba��ms�zl�klar�na ne zaman kavu�acaklar� belli olmayan bu Frans�z sömürgelerinin ekonomik ba��ml�l�klar� günümüze kadar devam ettirildi. �imdilerde 14 Afrika ülkesi taraf�ndan kullan�lan ve beynelmilel geçerlili�i bulunmayan bu frank�n her geçen gün arkas� görülemeyen bir ç�kmaza sürüklenmesi, ister istemez ilgili ülkeleri kal�c� tedbir almaya sevketti. Zira �imdilerde Fransa’n�n 2,5 trilyon avro tutar�ndaki kamu borcunun ve bunun ayl�k 22,5 milyar avro tutar�ndaki faizlerinin getirdi�i a��r� yük, art�k kendisine ba�l� ekonomileri de endi�elendiriyor.
2019 y�l�n�n dördüncü çeyre�inde Fransa’n�n 2 trilyon 415 milyar avroya ula�an kamu borçlar� gayrisafi milli has�las�n�n (GSMH) yüzde 100,4’lük k�sm�na kar��l�k geliyor. Bu y�l�n üçüncü çeyre�iyle k�yasland���nda ise 39,6 milyar avroluk rekor bir art�� görünüyor. 1996 y�l�nda 266,6 milyar avro olan bu borcun neredeyse son 23 y�lda 10 kat artmas�, bugün ülkeyi ekonomik aç�dan saran sosyal krizin, �imdilik Avrupa’daki sekiz kö�eli s�n�rlar� (hekzagon) içindeki yans�malar�. Öyle ki �u an kamu borcu, ülkede bir y�lda üretilen zenginliklerin olu�turdu�u seviyeye denk olan yüzde 100 oran�n� bir kez daha a�t�. 2017 y�l�n�n ilk çeyre�inde yüzde 100,7 ve ikinci çeyre�inde ise yüzde 100,9 ile kamu borcu iki kere GSMH’yi geçmi�ti. Bu durum Frans�z hazinesine ayl�k 22,5 milyar avroluk bir ödeme fazlal��� yüklüyor. Oysaki Maastrich Anla�mas� s�n�rlar� içindeki ülkelerin GSMH’sinin kamu borçlanmalar�nda yüzde 60 s�n�r�n� a�mas�na müsaade edilmiyor. Fakat daha vahimi, en hassas neticenin ortaya ç�kaca�� ve de meselenin k�r�lgan taraf�n� olu�turacak yerlerin, Afrika’da kendi idaresi alt�nda bulunan Frank Bölgesi olacak olmas�. Bu para birimini kullanan ülkeler zaten uzunca bir zamand�r adeta diken üstünde yürümeye çal���yorlard�. 2012’den bu tarafa onlar�n döviz rezervlerinin yüzde 50’sini tutan Frans�z Merkez Bankas�’n�n bu karar�, 1960’larda yüzde 82 seviyesindeki uygulamas�na göre bir avantaj gibi görünse de, asl�nda uçuruma sürüklenme sürecini durdurmad� ve bugünlerde Paris ile kesin bir ayr�m� zorunlu k�ld�.
Afrikal�lara tak�lan Frank zinciri
Köle ticaretinden büyük f�rsatlar elde eden Fransa, köleli�i 1848 y�l�nda yasaklam��t�. Ama bir as�r sonra uygulamaya koydu�u para birimi Afrika Frank�, 1940’l� y�llarda ba��ms�zl��a kavu�malar� an meselesi olan k�tadaki ilgili ülkelerin ekonomik anlamda ayaklar�na vurulan yeni bir zincirdi. 1 Haziran 1983 tarihinde Gine’nin ba�kenti Konakri’de Bat� Afrika ülkeleri aras�nda her türlü ticari al��veri�i kolayla�t�racak tek bir para biriminin benimsenmesi fikrinin üzerinden 36 y�l geçti. Gerçi Muammer Kaddafi bu fikri tüm k�ta genelinde uygulamak için 2014 y�l�n� hedef belirlemi� ve gerekli çal��malara ciddi miktarda maddi kaynak ay�rm��t�. Onun öldürülmesi bu konudaki te�ebbüslere vurulan en büyük darbe oldu. Bu konunun önemi ortadayd� ve 24 Ekim 2017 günü Nijer’in ba�kenti Niamey’de toplanan Bat� Afrika Ekonomi ve Kalk�nma Toplulu�u üyesi ülke temsilcileri 2020 y�l� ba��ndan itibaren ortak para birimine geçeceklerdi.
EKO: Ekonomik ba��ms�zl���n sembolü
29 Haziran 2019 günü Nijerya’n�n ba�kenti Abuja’da bir kez daha bir araya gelen devlet adamlar�n�n en büyük gündemi ortak para birimiydi. Y�llard�r özlemi çekilen konuda sona gelindi ve kullan�lacak paran�n ad� EKO olarak ifade edildi. Bat� Afrika ve Orta Afrika’da Afrika Frank� kullanan 14 ülke var. Yeni paraya geçecek Bat� Afrika Ekonomik Toplulu�una ba�l� ülke say�s� ise 15. Bunlar�n içinde Nijerya ve Gana gibi frank bölgesinde yer almayan ülkeler de var. Hatta bu iki ülke esnek bir kura sahip, otonomisi olan bir para istiyorlar. Fransa ikna edebildi�i takdirde ilgili devletleri kendi çizgisinde tutmaya devam edecek. Bu yüzden EKO ile avro aras�nda sabit parite olu�turulmas�n� ö�ütlüyor. Hatta baz� devlet adamlar�n�n a�z�ndan, Frans�z hazinesinden ba��ms�z kullan�lacak paran�n sa�lam ve güvenilir olmayaca��n� dillendiriyor. Özellikle Nijerya zaten kendi paras� Nara varken uygulamaya konulacak ve ipleri ba�kas�n�n elinde olacak bir sürece kesin olarak kar�� ç�k�yor, “Bu para sadece toplulu�a ba�l� ülkelerce yönetilmeli; hükümranl�k onlarda kalmal�” diyor.
Afrikal� devlet adamlar�n� y�llarca bask� alt�nda tutan ve (en ufak tepki gösterenden Afrika Frank� sürecini baltalamaya çal��anlara kadar) aksi davran�� sergileyen ülkeleri iç kar���kl�klar, hatta askeri darbelerle hizaya getiren Fransa’ya �imdiye dek ciddi bir tepki gösterilemedi. O da bu para birimini en büyük gelir kaynaklar�ndan biri olarak bugünlere kadar getirdi. K�tada say�lar� giderek artan ve özellikle kendilerini akademik olarak ispat eden (ba�ta ekonomistler olmak üzere) entelektüeller ve STK temsilcileri öncü görevler üstlendiler. Bunlar�n sert ç�k��lar� ise devlet ba�kanlar�n� da ister istemez bir karar almaya sevk etti. �çlerinde frank�n çok sa�lam, istikrarl� ve iyi yönetilen bir para oldu�unu iddia edenlerin yan�nda, bunun Paris’ten ba��n� kopararak ilgili ülkelerde devam�n� savunanlar da var. Frans�z Merkez Bankas�’nda onlarca y�ld�r biriken yüzlerce milyar dolarl�k döviz rezervlerini talep edenlerin, demeçleriyle medya organlar�nda öne ç�kt��� görülüyor. Fakat bir gerçek göz ard� ediliyor ki Fransa buna raz� olsa bile, her gün Paris Borsas�’nda i�leme koydu�u bu kazanc�n� ilgili ülkelere ödeyebilir mi? Y�ll�k GSMH’sini a�an kamu borçlar�n�n gölgesinde, frank kullanan ülkelere bu kaynaklar� aktarmas� imkâns�z görünüyor. Maalesef ekonomik gerçekler eko-politi�e, yani siyasetin etkisindeki ekonomiye kurban ediliyor.
Benin Cumhurba�kan� Patrice Talon’un Fransa’dan döviz kaynaklar�n� çekme yönündeki demeci, asl�nda ortam� yumu�atmaya yönelik bir aç�klama olarak de�erlendiriliyor. Hatta bunu Fransa’n�n siyasi bir manevras� �eklinde de�erlendirenler de var. EKO’nun 15 Ocak 2020 tarihinde tedavüle girmesine art�k say�l� günler kald�. Burada önemli olan, Fransa’n�n bu süreci imkân dahilinde kendi lehine çevirmesi ki son y�llarda kendi ekonomik buhranlar� alt�nda ezilirken bu pek de mümkün görünmüyor. Zira EKO’nun önünü açmas�n�n ciddi anlamda menfi getirileri olacakt�r; çünkü bu paran�n önünün aç�lmas�, Frans�z Milli Bankas�’ndaki döviz kaynaklar�n�n �srarla geri istenmesini de beraberinde getirecektir. Fransa e�er insan kaynaklar� bak�m�ndan (çok de�il) bir nesil önceki dinamikleri harekete geçirme kabiliyetini hâlâ koruyorsa, sömürgele�tirme sürecinde oldu�u gibi, k�tadaki güç dengelerini yine kendi menfaati do�rultusunda kullan�p yeni bir zorunlu birlikteli�e yönelecektir. Fakat art�k Paris sokaklar�n� ate� sarm��ken Fransa’n�n, Afrika’da da büyüyen ekonomik s�k�nt�lar�n üstüne bir de Çin, Rusya, Türkiye ve Fas gibi yeni aktörlerle rekabete girmesi gittikçe imkâns�z hale geliyor.
EKO bölgesinde yeni süreç
Bat� Afrika ülkelerinden sekizi öncelikle Frans�z sömürgecili�inin en etkili izlerinden biri olan franktan kurtuluyorlar. Ya�ananlar asl�nda ba�l� ba��na bir devrim. Bunu anadilleri yerine resmi dil olarak kullanma zorunda b�rak�ld�klar� Frans�zcayla ilgili süreç takip edecektir. Böylece bu ad�mlar, sömürgecilik sonras� ya�anan ve “yeni sömürgecilik” olarak ifade edilen dönemin de kapanmakta oldu�u anlam�na gelmektedir.
Bat� ve Orta Afrika ülkelerinde EKO’nun devreye girmesiyle birlikte Frans�z Milli Bankas� 2012’den bu tarafa yüzde 50 seviyesinde tutmaya devam etti�i döviz kaynaklar�n� serbest b�rakacak. Buna ba�l� olarak Bat� Afrika Para Birli�i’ndeki görevlerini de nihayete erdirecek. Bat� Afrika Para Birli�i’nin idaresine, para politikas� heyetine ve para komisyonuna Fransa temsilci tayin edemeyecek. Ama �imdilik avro ile sabitlenen kur devam edecek. Asl�nda franka kar�� geli�in en temel sebeplerinden biri, kurun avro kar��s�nda sabitlenmesiydi. Çin, ABD ve di�er ülkelerin k�tada giderek artan etkinlikleri, ister istemez sadece avroya sabitlenen kura kar�� gelmeyi de gerektiriyor. Ayr�ca Fransa, Afrika Frank� bölgesindeki eski sekiz Bat� Afrika ülkesinin garantörü oldu�u için, Paris bu ülkeler üzerinde finans yönünden etkisini koruyacakt�r. 15 ülke içinde Afrika Frank� kullanmaya al��m�� ülkelerle di�erlerinin aralar�nda uyu�mazl�klar ya�anaca�� �imdiden konu�uluyor.
EKO bölgesi ba�lang�çta 15 ülkeyle �ekillense bile zamanla di�erleri de bunun içinde yer alacaklar. Nijerya ve Gana ile Fildi�i Sahili ve Nijer bu yeni para biriminin tedavüle girmesinde öncü ülkeler oldular. 2020 y�l� EKO için frank�n devre d��� b�rak�laca�� anlam�na gelmiyor. Bu yeni para tedavüle girecek, fakat herkes mevcut durum itibar�yla içinde bulundu�u durumu �imdilik devam ettirecek. En büyük beklenti, bir türlü kalk�namayan ülkelerin önündeki en ciddi engel olan frank�n tam anlam�yla saf d��� b�rak�lmas�. Bu ba�ar�ld���nda, kalk�nma hamlelerinin önündeki temel engeller ortadan kalkacakt�r. Bundan böyle (ülkelere hangi yat�r�m�n gelece�i karar�n� �imdiye kadar tekelinde bulunduran) Fransa’n�n hammadde kaynaklar�n�n ihracat�n� engelleme te�ebbüslerine son verilecektir. Afrikal�lar kendi paralar�n� art�k ekonomistleriyle idare edeceklerdir.
[Osmanl�-Afrika ili�kileri alan�nda eserler veren, Afrika konusunda Ba�bakanl�k Mü�avirli�i ve Çad Büyükelçili�i görevlerinde bulunan Prof. Dr. Ahmet Kavas, �stanbul Medeniyet Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dekan� ve Afrika Ara�t�rmac�lar� Derne�i (AFAM) kurucu ba�kan�d�r]
YAZARLAR
Prof.Dr.Abdullah KAHRAMAN
Covid-19 A��s� �zerinden Medeniyet ve Uygarl�k Fark� Devam�...
FOTO GALER�
Time Alem � 2015 Yasal uyar� : Sitemizdeki t�m yaz�, resim ve haberlerin her hakk� sakl�d�r. �zinsiz ve kaynak g�sterilmeden kullan�lmas� kesinlikle yasakt�r.